فرهنگ موضوعی آیات قرآن کریم

هرچند که حضور تکنولوژی‌های الکترونیکی و ورود آن به بخش آثار مکتوب دسترسی پژوهش‏گران و علاقه‌مندان را به منابع گوناگون آسان نموده است؛ اما مشکلات ناشی از استفاده و بهره‌گیری از این تکنولوژی‌ها هم بر کسی پوشیده نیست.

آنچه با استفاده از تکنولوژی برای دسترسی پژوهشگران و محققان آسان‏‌تر شده است، جستجو کردن‌های آسان و سریع است. اما همیشه این جستجوگرها در دسترس نیستند و همیشه نتیجه جستجوها، همان چیزی نخواهد بود که ما به دنبال آن هستیم. لذا همچنان استفاده از کتاب و اطلاعات مکتوب و دسته‌بندی شده نیاز محققان و چه بسا در حوزه علوم قرآنی این سرچشمه زلال هدایت نیاز همه ما باشد. از آن جا که هیچ منبع و مأخذ التکرونیکی نمی‌تواند حس خوب پیدا کردن مطلبی را در کتاب به دست دهد، ضروری است در این هیاهو و هجمه تکنولوژیک منابعی جامع در مورد موضوع‌های قرآنی در اختیار داشت که کتاب فرهنگ موضوعی آیات قرآن کریم دربردارنده موضوعات مورد نظر کل مخاطبان است که دسترسی و پیدا کردن موضوع را در قرآن کریم بسیار سهل و آسان نموده است.

بی‏‌شک هر موضوعی از موضوعات قرآن فقط زمانی به تمامی فهمیده می‌شود که به طور عمیق مورد بررسی قرار گیرد زیرا گاه حفظ کردن به تنهایی نمی‏‌تواند کمک کند تا بی کم و کاست بر شواهد آن موضوع آگاهی یابیم، بلکه حتی کسی که در نگارش متخصص است، گاه به همه ‏ی این موضوعات استدلال نمی‏‌کند؛ همچنان که این حالت را در تمامی مفسرینی که به این شیوه از جمع‌آوری پرداخته‌اند آشکارا می‌بینیم، زیرا بعضی اوقات اتفاق‏ نظر در گردآوری آیات و تشابه موضوعی که به آن اشاره کرده‌اند را نمی‏‌شود دید، این اختلاف به علل بسیاری بر می‏‌گردد:

1. حضور ذهن در یک موضوع مشخص از یک مفسر تا مفسری دیگر متفاوت است.
2. وجود اختلافات معروفی که در استدلال جستن به بعضی آیات دیده می‌شود.
3. تصور تعارض لفظی در بعضی آیات، لذا مفسر از ترس اینکه مبادا آن موضوع ظاهری به عنوان یک اصل یا چیزهایی از این قبیل قلمداد شود از ذکر آن خودداری می‌کند.
4. به همین خاطر نیاز به روی آوردن به سوی فرهنگ موضوعی قرآن کریم ضروری می‌نماید.

در کتاب «فرهنگ موضوعی آیات قرآن کریم» آیات قرآن کریم به شیوه‌ی فرهنگ (معجم) ارائه شده‌اند؛ هر مطلبی به حسب (ترتیب) حروف الفبای متن اصلی بیان شده، جزئی باشد یا کلی، در پاره‏‌ای از مواضع یا ارجاع یک موضوع به مواضع دیگری که اگر چه لفظ ذکر نشده اما هم معنای آن است یا به طور مفصل‌تر بیان شده، از تکرار جلوگیری شده است. این کتاب واژه‌ها و تفاوت و فرق آن‏‌ها را مشخص کرده و تفاوت‌هایی که میان اسلوب و شیوه‌ها وجود دارد را شرح داده است و میان الفاظ و معانی آن تطابق کامل ایجاد شده است و به نظر می‏‌رسد که از شرح مفردات و احاطه یافتن بر آن‏‌ها و تعمق در رجوع به آیات زیاد برای شناخت معانی و اختلافات میان آن‏‌ها بی‏‌نیاز گشته است.

بدین ترتیب نویسنده توانسته است که برای پژوهش‏گر شرایطی را فراهم کند که گم‏شده‌اش را بیابد و به این وسیله می‌تواند از اجزای قرآن و متعلقات آن بهره‌مند شود ، میان آنچه پراکنده شده اتفاق و گردآوری پدید آورد تا به درستی موقعیت صحیح را دریابد.

این کار فایده‌های بسیاری دارد که می‌توان به آن اشاره کرد که در زیر به نمونه‏‌هایی از آن‏‌ها اشاره می‌شود:

۱.کسی که می‌خواهد شالوده‌ای از شناخت و معرفتی اسلامی پی‌ریزی کند اولین رویکرد او در این کار قرآن است زیرا در مورد یک حرف از قرآن شک و تردیدی وجود ندارد و اصولا چنین چیزی غیرممکن است، قرآن سرچشمه نخستینی است که مورد اعتماد و استناد است و دیگر مصادر قانون‏گذاری بدان استناد می‌کنند، قرآن داور و حکم میان آن‏هاست. این کتاب خداوند با این جایگاه لازم است که تفسیر شده و از جنبه‌های متعدد به خوبی فهمیده شود، گاه مفسران یا بعضی از آنان در این کار به چکیده‌گویی روی آورده‌اند، مجبور نیستیم که از کسی در تغییر تبعیت و پیروی کنیم؛ مگر اینکه تفسیر از جانب پیامبر باشد؛ یا فهمی لغوی که چاره‌ای جز پذیرش آن نیست. همراه با پذیرفتن سخنان گذشتگان که صحت سخنان گویندگان‏شان به اثبات رسیده، یا این که دلیلی تلویحی در آن موجود است.

شایسته‌ترین این جوانبی که باید در تفسیر مورد دقت قرار گیرد، مطالعه دقیق سه موضوع است:

اول: ساختاری که کلام در آن پدید آمده است و مناسبتی که در آن از موضوع سخن گفته می‌شود.

دوم: مقایسه و تطبیق یک موضوع با همان موضوع که در سوره‌های  بسیار دیگری تکرار شده‌اند، و فهم ارتباط و هماهنگی‌هایی که از آن ناشی می‏‌شود و پس زدن تعارضی ظاهری که در درک ایجاد اختلال نموده، و تأکید بر این نکته که میان دو آیه از لحاظ دریافت، آمیختگی‏‌هایی پدید نیامده است.

سوم: مطالعه‌ی دقیق واژه‌هایی که معنای آن مورد نظر است و مقایسه آن با همان واژه‌ها که در قرآن بیان گردیده است و بیان میزان اختلافی که آدمی را به درک آن رهنمون می‌کند از جمله اختلافات ساختاری که در آن است و نیز عللی که موجب این اختلاف در معنی می‌شود.

این سه مطلب هرگاه با آنچه از تفسیر مأثور بیان شده و با درک واژه‌ها و ساختارهای آن جمع گردد، منجر به دید و بینشی فراگیر در درک آیات، و همچنین فهم موضوعاتی که باهم مرتبط اند، می‏‌شود.

کتاب «فرهنگ موضوعی آیات قرآن کریم» در دو جلد به چاپ رسیده و ترجمه کتاب عربی «المعجم الموضوعی لایات القرآن کریم» است. این کتاب دربردارنده موضوعات متنوع قرآنی از جمله تاریخ، یکتا پرستی، فقه، آداب و مسائلی از این دست است که در مقایسه با کتاب‌های مشابه، عناوین کلی و جزئی بیشتری را در خود جای داده است، در ذیل عنوان اصلی مربوطه نیز درج شده است تا بتوان موضوعات مرتبط را یک‏جا مشاهده کرد. با توجه به مستند بودن موضوعات مطرح‌شده، کتاب «فرهنگ موضوعی آیات قرآن» برای هر سخنران، دعوت‏گر و دانش‌پژوهی لازم و ضروری است.

نویسنده کتاب، حسان عبدالمنان محمد الجبالی ابوصهیب، در سال ۱۹۶۴ در شهر الفرق اردن متولد شد. وی پژوهش‏گر اسلامی و محقق در حدیث است که اصل و نصبش به قدس برمی‏‌گردد. و در تحقیق بعضی کتاب‏‌ها و اعتنا به چاپ دیگری از آن کتاب‌ها اهتمام ورزیده است. از جمله صحیح بخاری و صحیح مسلم و تفسیر ابن کثیر.